Ronde Tafel Sessie – Binnenklimaat en Ventilatie

Het merendeel van onze tijd brengen we door binnen in gebouwen. Wat vaak niet wordt gerealiseerd, is dat de kwaliteit van de binnenlucht veelal slechter is dan buiten. Er is over het algemeen veel te weinig aandacht voor de kwaliteit van het binnenklimaat. Reden voor Installatie360 om een aantal experts aan tafel uit te nodigen en te discussiëren over het thema binnenklimaat en ventilatie. Dat leidt tot verrassende inzichten en interessante proposities.

Wat is het effect van de ‘van gas los’ campagne? Jimmy Onstenk van Itho Daalderop heeft daarop een eenduidig antwoord als ervaringsdeskundig en inwoner van de provincie Groningen. “De hele discussie rond aardgas wordt gevoed door de ellende van burgers in de noordelijke provincies. Het verbieden van aardgas in nieuwbouw heeft dan ook niets van doen met BENG of andere eisen, het is gewoon een politiek statement. Neemt niet weg dat we uiteindelijk af moeten van het verbranden van fossiele brandstoffen.” Jammer eigenlijk, meent Jan Verdonck van Jaga Climate Designers. “In Duitsland wordt aardgas nog als een transitiebrandstof gezien, terwijl we in ons land uit paniek de kraan dichtdraaien, terwijl er eigenlijk nog geen goed alternatief is. In ieder geval niet voor de bestaande bouw. Uiteindelijk jaagt de overheid de burgers tegen zich in het harnas.” Joep Breukels van Renson: “Daar raak je inderdaad de kern van het probleem. Met het politiek statement gaat de overheid voorbij aan de consequenties voor de bestaande bouw. Nieuwbouw lost dat het wel op, maar bij renovatie ligt de grootste uitdaging.”

Koen Berkers, Ventilair Group

Modeverschijnsel
Gelukkig gaat de gaskraan voor bestaande bouw niet van vandaag op morgen dicht, zegt Jimmy Onstenk. “Een hybride oplossing is een mooie tussenstap.” Dat is het probleem ook niet, meent Jan Verdonck. “Het schort juist aan de informatievoorziening. Mensen worden niet goed geïnformeerd op dit moment.” Alphons Stevens van Rentokil Specialist Hygiene kan dat beamen en gaat nog een stap verder: “Niet alleen de burgers, ook de installateurs weten niet hoe ze er mee om moeten gaan. Er is intussen een wildgroei aan allerlei producten. Hoe maak je als installateur nu de juiste keuze? Ze weten het vaak niet. En de burgers zijn bang dat ze voor torenhoge kosten komen te staan. Dus als vandaag de ketel het begeeft, wordt voor het gemak gewoon een nieuwe cv-ketel gehangen.” Maar het gaat toch ook veel geld kosten, zegt Caspar Houben van Duco Ventilation & Sun Control terecht. “Als iemand vandaag de dag net zijn hypotheek kan betalen, dan vraag ik me af hoe hij of zij überhaupt die transitie kan maken naar gasloos. Kosten lopen in de tienduizenden euro’s.” Begin daarom bij de basis, geeft Koen Berkers van Ventilair Group als advies. “Begin met isoleren, ervoor zorgen dat je zo min mogelijk energie verbruikt. Voor de bestaande bouw gaat de gaskraan nog lang niet dicht.” Harry van Veen van Horos Klimaattechniek: “Het positieve aan de ‘van gas los campagne’ is wel dat het gespreksstof is in alle lagen van de bevolking. Ook de gewone burger moedigt bijvoorbeeld zijn werkgever aan te gaan verduurzamen. Die bewustwording is er inmiddels. De warmtepomp is bijna een modeverschijnsel aan het worden. Dat was vijftien jaar geleden ondenkbaar.”

Alphons Stevens, Rentokil Specialist Hygiene

Angst wegnemen
Voor de bestaande bouw is er dus geen eenduidige oplossing om naar gasloos te gaan. “Het wordt tijd dat we de angst wegnemen bij zowel de burger als de installateur,” stelt Jan Verdonck. “Schiet niet in paniek, maar wacht nog even af, zou ik willen adviseren. De oplossingen komen eraan.” Alphons Stevens: “Laat je inderdaad niet leiden door paniek, de gaskraan gaat voorlopig echt niet dicht, zo heeft zelfs de minister onlangs laten weten.” Jimmy Onstenk: “Conclusie: denk logisch na in stappen van de Trias Energetica.” En kijk ook naar het gebied waar de woning zich bevindt, adviseert Jan Verdonck. “Vraag bij de gemeente eventuele toekomstige plannen op. Het zou zonde zijn om vandaag te investeren in een warmtepomp als een warmtenet in de pijplijn zit.” Gemeenten hebben inderdaad ook hun handen vol aan de verduurzamingsopgave, maar weten volgens de heren aan tafel ook lang niet altijd van de hoed en de rand. Harry van Veen: “Onderdeel van de discussie is ook het centraal of decentraal opwarmen van woningen en wijken. Ik ben voorstander voor een centrale aanpak. Dat is ook beter (lees: efficiënter) te onderhouden. Er is nu al een tekort aan koel- en warmtepomptechnici.” Dew Tetar van Delta Technics Engineering kan zich daar niet in vinden. “Nu heeft iedere woning toch ook een cv-ketel en is er geen tekort aan technici. Een kwestie van omscholing, toch?” Harry van Veen antwoordt: “Klopt, maar een warmtepomp is een wezenlijk andere techniek en het kennisniveau bij installateurs op deze techniek is schrikbarend laag. Installeren lukt meestal wel, maar storingen oplossen is een ander verhaal. Uit recent onderzoek in Noord-Holland blijkt dat 70% van de installaties niet naar behoren functioneert.” Dew Tetar: “Wel blijft ook de vraag hoe het toenemend gebruik van elektrische energie uitgerold gaat worden, daar ons huidig bestaand netbeheer hier (nog) niet op berekend is.”

Jimmy Onstenk, Itho Daalderop

Inzicht
Het feit dat installaties niet naar behoren functioneren, heeft volgens Koen Berkers ook te maken met een stukje handhaving. “Een installateur wordt niet gecontroleerd op het opgeleverde werk. We kunnen nog zo’n mooie normen bedenken, maar als er niet gehandhaafd wordt, blijven problemen de kop opsteken. Je wordt als installateur ook niet gedwongen om je kennis bij te spijkeren Cowboys worden niet gestraft en fabrikanten en gebruikers zijn er de dupe van.” De fout ligt volgens Alphons Stevens bij de overheid. “Vroeger kreeg je geen gasmeter op het moment dat de installatie niet gekeurd was. Omwille van marktwerking is dat geschrapt.” Joep Breukels maakt een treffende vergelijking met de auto-industrie: “Ik heb nul verstand van auto’s, maar zie aan het ingebouwd controlemechanisme (lampjes op het dashboard) wel als er iets mis is. Vervolgens heb ik alle vertrouwen in het garagebedrijf dat de storing wordt opgelost. In de installatiewereld is dat helaas niet het geval, en al helemaal niet bij ventilatiesystemen. Ik kom situaties tegen waarbij de ventilatiebox al drie jaar is uitgeschakeld. Dat betekent dus nul ventilatie.” Het klinkt cru, maar misschien moet er eerst een ongeluk gebeuren, oppert Jan Verdonck. Alphons Stevens: “Pak legionella als voorbeeld. Hoeveel ongelukken zijn daarmee gebeurd en hoeveel controle is er nu op? De overheid komt echt niet in beweging hoor.” Joep Breukels: “Je kan controleren wat je wil, maar de luchtkwaliteit inzichtelijk maken voor de gebouwgebruiker geeft veel meer resultaat.”

Joep Breukels, Renson

Zorgplicht
Als een gebouwgebruiker echt een goede installatie wil hebben en bewust kiest voor een goed binnenklimaat, zal hij ook rekening moeten houden met de kosten voor onderhoud en uiteindelijk vervanging. Jimmy Onstenk: “Daar lopen we nu al tegenaan. De eerste warmtepompen die een jaar of vijftien geleden zijn geïnstalleerd, zijn nu langzaam aan vervanging toe. Mensen hebben al die jaren in een hele energiezuinige woning geleefd, maar zijn ‘vergeten’ (en niet voorgelicht) een reservering te maken voor vervanging van de installatie.” Koen Berkers is van mening dat het een zorgplicht is van de installateur. “Een potentieel model zou kunnen zijn dat de installateur verplicht wordt om bij de oplevering van een energiezuinige woning een MJOB en MJOP aan te bieden voor vijftien jaar.” Joep Breukels: “Voorlichten is prima, maar een schilder gaat toch ook niet zeggen tegen bewoners dat ze een bedrag moeten reserveren omdat de kozijnen over tien jaar weer aan de beurt zijn. Het is de zorgplicht van de gebouweigenaar om geld te reserveren.” We spreken nu over vervangingsinvesteringen na vijftien jaar, maar wat als een ventilatiesysteem bijvoorbeeld niet wordt onderhouden? Dan heb je binnen drie jaar al een groot probleem, stelt Caspar Houben. Koen Berkers: “Daarom is het verplichten van een prestatiegarantie zo gek nog niet.” Jimmy Onstenk: “Er zijn al partijen die bijvoorbeeld een x-aantal jaar prestatiegarantie bieden en daarmee ook het onderhoud en beheer garanderen. En daar zit vervanging ook bij inbegrepen, maar dat wordt vanzelfsprekend wel doorberekend en betaald.”

Harry van Veen, Horos Klimaattechniek

Ventilatie
Op het gebied van binnenklimaat en luchtkwaliteit ondervinden gebruikers in bestaande gebouwen momenteel nog de minste problemen. Maar dat gaat wel veranderen als deze woningen beter geïsoleerd gaan worden. “In ventilatieland hebben we te maken met allerhande regelgeving, maar in de praktijk blijkt dat voldoen aan de regelgeving geen enkele garantie geeft op een goed binnenklimaat. Dat is heel zorgelijk,” stelt Jimmy Onstenk. Alleen ventileren wanneer nodig is en bij voorkeur per vertrek, luid het devies. “En dat is prima te realiseren, zowel in nieuwbouw als renovatie,” zegt Caspar Houben. Koen Berkers: “Dan moet je nog wel de vraag stellen, waar ga je op sturen? Op vocht, CO2 of moeten we nog een stap verder gaan? Er zijn immers veel meer (vluchtige) stoffen die de kwaliteit van de binnenlucht beïnvloeden.” Dew Tetar: “Iedereen roept ‘bewoners en gebouwgebruikers hebben recht op een gezond binnenklimaat’ totdat het aspect kostprijs in beeld komt, dan is voldoen aan het ‘minimale’ in het Bouwbesluit opeens ook goed genoeg. Een bepaalde luchtkwaliteit willen bereiken, betekent automatisch dat er meer geïnvesteerd moet worden. Installateurs moeten daarin meer het gesprek aangaan met gebouweigenaren en beter adviseren. Het is een win-win.” Koen Berkers verwacht dat het niet zal gebeuren. De enige die dat kan sturen, is de overheid door handhaving en regelgeving. Er is regelgeving en zowel de installateur als eindgebruiker zoeken de grens op, meer gaan ze niet doen.” Joep Breukels: “Ook hier zijn wel degelijk installateurs die in dat gat duiken, die pakketten aanbieden met bijbehorende onderbouwing en de gebouweigenaar voorlichten en opvoeden. Dan zie je toch echt wel dat men bereid is meer te betalen voor een beter systeem.” Alphons Stevens: “Zeker in de utiliteit waar je kunt inspelen op het ziekteverzuim. Als je daar een goede berekening op los laat, van wat slechte luchtkwaliteit de werkgever kost, dan zijn ze meteen geneigd om te betalen.”

Jan Verdonck, Jaga Climate Designers

Voelsprieten
Als mens heb je zintuigen om warmte en koude te voelen, maar niet voor een slechte binnenluchtkwaliteit, zegt Jimmy Onstenk. Caspar Houben: “De gemiddelde burger heeft sowieso weinig interesse in zijn gezondheid, zo blijkt. Zoals Dew al aangaf, we praten allemaal wel over een gezond binnenklimaat, maar er zijn er maar een paar bereid te investeren.” Misschien moeten we het meer sexy maken door bijvoorbeeld een app te ontwikkelen die de luchtkwaliteit en het besparingspotentieel inzichtelijk maakt, net zoals mensen het interessant vinden om te zien hoeveel energie hun zonnepanelen opwekken, zegt Jan Verdonck. Ook Jimmy Onstenk ziet dat wel zitten. “Er zijn multisensoren die alles kunnen meten en registreren. In een auto zien ze inderdaad meer dan in hun eigen woning, waar vaak alleen de temperatuur wordt getoond.” Alphons Stevens: “Daar moeten we inderdaad naar toe, continu monitoren en bijsturen. Dat vraagt wel meer van de regeltechniek.” Harry van Veen: “We moeten gebouwgebruikers ontzorgen. Eigenaren hebben geen verstand van de techniek, daar huur je mensen voor in. We hebben intussen hier aan tafel geconcludeerd dat er te weinig kennis is in de markt. Combineer technieken en benader projecten integraal met geïntegreerde warmtepompen (vraag gestuurd), vraag gestuurde ventilatie, CO2 meting, etc. Met de techniek die er nu is, kunnen we alles met elkaar laten communiceren. Gebruikers hebben er geen omkijken meer na en kunnen bij vragen terecht bij één aanspreekpunt.” Koen Berkers: “Voor de utiliteit is dat inderdaad prima mogelijk en te regelen, maar in woningen is het complexer.”

Caspar Houben, Duco Ventilation & Sun Control

Besparingspotentieel
In de utiliteit is er volgens Harry van Veen bovendien nog volop (energie)besparingspotentieel, zonder grote investeringen te hoeven doen. “Alleen het vervangen van de oude centrifugaal ventilatoren door ec ventilatoren in luchtbehandelingssystemen kan al mooie resultaten geven. En wat te denken van filtersystemen? Vaak wordt bezuinigd op het aantal filters, maar hoe meer enveloppen, des te minder weerstand. Ook overstappen op een absorptierotor reduceert het verbruik. Met andere woorden, kijk naar de samenhang en delta-T van je verwarmings- en koudesysteem. Als je dat allemaal bij elkaar optelt, valt er nog veel te besparen. Mensen die energie willen besparen, zoeken het vaak in zonwering of LED verlichting, maar niemand denkt aan de ventilatie- en koelsystemen in de technische ruimte die 25% van het energieverbruik voor rekening nemen. Dat valt buiten de scope van de gemiddelde burger, daar moet je verstand van hebben. En daarvoor moet je een installateur inschakelen. En weet hij het niet, dan ga je naar een specialist, de leverancier. Datzelfde doet een huisarts ook; wordt het complex verwijst hij je door naar een specialist.” Koen Berkers: “Dat merken wij inderdaad ook, dat we als fabrikant steeds vaker worden ingeschakeld door een installateur.” Dew Tetar: “Het gaat ook hier om een stukje bewustwording van de eindgebruiker. Dat is iets wat moet groeien. De klimaatinstallatie is vaak het ondergeschoven kindje, maar slurpt wel energie. Dit laatste zouden we kunnen we minimaliseren door installaties te monitoren op hun ‘regelgedrag’ en energieverbruik, zodat een eventuele verspilling inzichtelijk wordt, met name van belang in de utiliteitsbouw.”

Dew Tetar, Delta Technics Engineering

Abonnementsformule
Alphons Stevens: “En de volgde slag die gemaakt moet worden, is het implementeren van een goede regeling tussen alle systemen. Zeker in de woningbouw zijn installaties vandaag niet gekoppeld en communiceren gewoon niet met elkaar. Ik zie kansen voor een nieuwe markt ‘heating as a service’, een abonnementsformule waarbij alle kosten – onderhoud, huur van de installatie en vervanging – zijn inbegrepen. Op die manier heb ik bijvoorbeeld ook mijn fiets ‘gekocht’, maar ook Netflix, Uber en Spotify werken volgens deze formule.” Ook Joep Breukels is van mening dat het die kant op gaat. “Philips verkoopt licht als een dienst in plaats van alleen armaturen. In de klimaat- en ventilatiewereld gaan we ook die kant op.” Jimmy Onstenk: “Het interesseert inderdaad niemand welk merk of type installatie er hangt, zolang de woning of het gebouw maar opwarmt.” Jan Verdonck: “Dan zal je als installateur wel een grote zak met geld moeten hebben om alles te kunnen voorfinancieren.” Joep Breukels tot besluit: “De first movers zijn financieel draagkrachtig en in staat daarop in te springen. Het business model verandert de komende jaren. Daar ben ik van overtuigd. En dan zijn we direct van alle problemen af, omdat iedereen doet wat-ie moet doen met als resultaat een gezond binnenklimaat voor de gebouwgebruikers.”