Een gezond binnenklimaat bevordert de prestaties van gebruikers in een gebouw en heeft een positief effect op het welbevinden. Des te vreemder eigenlijk dat het hoofdstuk ventilatie vaak een sluitpost is van de begroting bij nieuwbouw- en renovatieprojecten. Reden voor Installatie360 om deze Ronde Tafel Sessie volledig te wijden aan het thema ventilatie. De experts aan tafel luiden de noodklok. Het thema ventilatie moet (veel) hoger op de agenda komen staan, vooral nu gebouwen steeds beter geïsoleerd worden. Zo niet, dan kampen we over een paar jaar met enorme gezondheidsproblemen en stijgende zorgkosten.
Het nieuwe asbest
Het ultieme doel van ventileren is een goed binnenklimaat creëren, begint Rick Bruins van Zehnder. “Dat is ook meteen de uitdaging waar we als sector voor staan. Alle wet- en regelgeving op het gebied van ventilatie is enkel en alleen gericht op energie besparen, terwijl dat nooit het primaire doel van ventileren kan zijn. Het primaire doel is het creëren van een gezond binnenklimaat en daarmee een gezond en vitaal leven.” Ook Alphons Stevens van Rentokil kan dat beamen, maar ziet nog een andere uitdaging in de vorm van fijnstof van buitenaf. “Fijnstof is niet bij wet vastgelegd maar is eigenlijk het nieuwe asbest.” Richard Geraerts van Duco: “TNO heeft daarover een heel interessant onderzoek gepubliceerd. We worden inderdaad geconfronteerd met fijnstof van buitenaf. Dat zijn de harde feiten. Maar uit het onderzoek blijkt ook dat het aandeel fijnstof ín de woning soms nog hoger ligt dan erbuiten. Een serieus probleem.” Leon van Bohemen van Itho Daalderop: “Fijnstof van buitenaf is al vele jaren een serieus probleem. De poolvlakte en Nederland, samen met het Ruhrgebied, vormen een rode vlek op de kaart als het gaat om de aanwezigheid van fijnstof in de lucht. TNO heeft aangetoond dat het fijnstofgehalte in de woning inderdaad soms nog hoger uitvalt, met name als gevolg van het bakken en braden in de keuken. Juist dan komen hele fijne fijnstofdeeltjes vrij, waarvoor we geen filters in onze neus hebben. Het is er alles aangelegen om dat snel af te zuigen.”
Jan Bulder van Woningcorporatie Mitros resumeert: “We hebben dus te maken met vervuilde buitenlucht als gevolg van de industrie, maar ook met vervuilde binnenlucht onder andere door bakken en braden. Op welke manier moeten we dan ventileren om tot een gezond binnenklimaat te komen?” Heel gericht, en als het even kan per ruimte, antwoordt Leon van Bohemen. “We waren gewend om alleen de natte ruimtes af te zuigen, maar nu blijkt dat de keuken tijdens het koken nog belangrijker is. Met een afzuigkap raak je overigens het merendeel van de fijnstof wel kwijt. Fijnstof van buitenaf wordt door de filters in de installatie afgevangen.” Jan Verdonck van Jaga: “Een afzuigkap is op dat vlak inderdaad een heel belangrijk punt. Zorg wel voor voldoende capaciteit. We treffen vaak recirculatiekapjes aan die ‘genoegen’ nemen met 75 m3. Dat is in de regel veel te weinig.”
Bewustwording
Volgens Jan Bulder zal er ook aan de bewustwording bij eindgebruikers / bewoners moeten worden gewerkt. “We zien regelmatig dat bewoners ventilatiesystemen ontregelen door bijvoorbeeld toevoerroosters af te plakken, die blijkbaar hinderlijke tocht veroorzaken. Of in sommige gevallen de installatiebox volledig afschakelen door de stekker eruit te trekken.” Rick Bruins: “Als mensen iets gaan afplakken of de stekker eruit trekken, dan heeft dat natuurlijk een oorzaak. Pak de bron aan. Ik denk overigens dat we als industrie inmiddels wel zover zijn dat we veel nadelen, waardoor bewoners actie ondernemen, hebben weggenomen. Het is ook de enige oplossing om systemen optimaal te laten functioneren.” Die mening is ook Jan Verdonck toebedeeld: “De installatie moet eigenlijk ongemerkt zijn werk kunnen doen en een gezond binnenklimaat leveren.” Richard Geraerts: “Onderhoud is daarin cruciaal en wordt nogal eens ‘vergeten’, zeker als het om ventilatiesystemen gaat. Navraag bij grote woningcorporaties met flinke bestanden leerde ons dat onderhoud aan ventilatiesystemen vaak niet op de agenda staat. Alleen bij defecten wordt een component vervangen. Ook daar hebben we mee te maken. We kunnen als fabrikanten nog zo’n goede producten in de markt zetten, maar de werking valt of staat met (periodiek) onderhoud. Bij een auto vindt iedereen dat normaal, in veel gevallen ook bij een cv-ketel, maar helaas niet bij een ventilatiesysteem. Ook daar zullen we aan moeten werken.” Alphons Stevens onderschrijft het belang van onderhoud met een voorbeeld: “De staat van een filter zegt heel veel over de woning / gebouw en het gebruik ervan. Zo kampt een grote fastfoodketen met enorme problemen in zijn installaties als gevolg van vetdampen. Vier keer per jaar moeten de kanalen worden gereinigd om te voorkomen dat druppels olie de installatie bereiken met alle gevolgen van dien. Het is misschien een extreem voorbeeld, maar ook in woningen vertelt een filter veel over de staat van het binnenklimaat.”
Omdenken
De essentie van ventileren is het verkrijgen van een gezond binnenklimaat, daarover zijn de heren aan tafel het unaniem eens. “Helaas wordt een ventilatiesysteem vandaag voornamelijk gezien als een ‘EPC-kwestie’ in relatie tot de kosten,” zegt Richard Geraerts. “Ventilatie is bijna altijd een sluitpost van een begroting.” Jan Bulder vraagt zich af hoe we dat naar een hoger niveau kunnen tillen? “Door de eisen in het Bouwbesluit te volgen lukt dat nauwelijks.” Rick Bruins antwoordt resoluut: “Bouwen volgens het Bouwbesluit is eigenlijk zo slecht als we mogen. Als je dat afzet tegen zo goed als we kunnen, daartussen zit een enorme kloof.” Volgens Jan Verdonck missen we de pennenstreep vanuit Den Haag, waarbij de installateur de garantie moet geven op de prestaties van de installatie. “Dan zijn we van alle problemen af. Helaas staat luchtkwaliteit nog niet op de politieke agenda, terwijl het ventilatiesysteem straks wel de levensader is van een goed geïsoleerde woning.” Jan Bulder: “Er is momenteel ook nauwelijks afstemming tussen de partijen die de verschillende installaties plaatsen. Degene die het ventilatiesysteem aanlegt, staat los van de partij die de verwarming voor rekening neemt en van degene die het loodgieterswerk doet. Ze werken op ‘eilandjes’ en spreken niet met elkaar. Gelukkig zien we wel een tendens richting bouwteams bij grote projecten, waar wel plaats is voor overleg, kennis delen, et cetera.”
Het stadskantoor van Venlo is volgens Richard Geraerts een mooi voorbeeld van een project waar uitgebreid aandacht is uitgegaan naar het binnenklimaat. “Bij een optimaal binnenklimaat presteren medewerkers beter en is het ziekteverzuim lager. Dat is bewezen. Hierop is in Venlo een rekenmodel losgelaten, uitgaande van het aantal medewerkers en hun salarissen, waarbij uiteindelijk 3 miljoen euro extra is geïnvesteerd in het verder optimaliseren van het binnenklimaat. Tot ieders tevredenheid. Er heerst een binnenklimaat van 400 ppm. Dat is lager dan op veel plaatsen buiten. Alle gebruikers zijn enthousiast.” Leon van Bohemen: “Voor een utiliteitsgebouw kun je inderdaad de meerwaarde van een gezond binnenklimaat uitdrukken in extra productiviteit en minder ziekteverzuim. Men is dan eerder geneigd een meer-investering te doen. Voor de (projectmatige) woningbouw is dat lastiger en draait het vooral om de euro’s.”
Zero tolerance
Dew Tetar van Delta Technics Engineering: “De hele bouwkolom zal anders moeten gaan denken. Veiligheid staat voorop, maar niemand toont echt betrokkenheid als het gaat om het binnenklimaat. Ook in de woningbouw zullen eigenaren op hun strepen moeten gaan staan en eisen dat er geschikte de installaties worden geplaatst en ook zo zijn uitgevoerd als bedacht.” Jan Verdonck: “Daar gaan we wel naar toe. De Wet op private kwaliteitsborging is een goed jaar geleden nog afgeschoten door de minister, maar ligt in de Tweede Kamer en wordt op de achtergrond druk aan gewerkt.” Leon van Bohemen: “Veiligheid is inderdaad een heikel punt. Als het gaat over betonconstructies, dan hanteren we zero tolerance. Een balkon dat naar beneden komt, haalt het nieuws. Hetzelfde geldt voor de parkeergarage bij Eindhoven Airport. En terecht overigens. Maar als het gaat over ventilatie, dan is er geen zero tolerance. Dat moet veranderen.” Sterker nog, als de veiligheid in geding komt, moet er keihard worden opgetreden, meent Dew Tetar. Richard Geraerts: “Qua regelgeving staat er heel veel te gebeuren. Dat is een begin, maar om de praktijk en alle betrokken partijen mee te krijgen, dat is een heel andere uitdaging.” Leon van Bohemen: “Daarvoor moeten we inderdaad de bouw als bedrijfskolom kantelen. In België en Duitsland is het beter geregeld en is de architect verantwoordelijk voor het totaalplaatje, inclusief de werking van de installaties.” Misschien moeten we als branche meer lering trekken uit andere sectoren, meent Alphons Stevens. “Een waterleidingmaatschappij plaatst pas een watermeter als de installatie is uitgelegd zoals op tekening is bedacht. Dat gebeurde vijftien jaar geleden al zo.” Maar hoe krijgen we dat in de ventilatiesector voor elkaar, vraag Leon van Bohemen zich af? Jan Verdonck: “Wederom door die bewuste pennenstreep vanuit Den Haag. De installateur moet een gegarandeerde kwaliteit leveren en de beoogde prestaties nakomen. Zo simpel is het.”
Systeemkeuze
Bij het selecteren van het juiste ventilatiesysteem spelen diverse factoren een rol. Richard Geraerts: “Er zit verschil tussen renovatie en nieuwbouw, maar ook de doelgroep is belangrijk in de keuze. Een installatie in een seniorenhuisvesting vraagt andere eisen dan voor een school of een particuliere woning. In dat laatste geval zit er ook weer verschil tussen een huishouden met meer leden of een alleenstaande. Op die manier maak je een eerst shifting.” Rick Bruins vult aan: “En zorg in alle gevallen dat de bewoner of gebruiker centraal staat en niet de EPC-berekening. Dat is de ideale wereld waar we met elkaar naar toe willen. En moeten.” Richard Geraerts verbaast zich nog altijd over het feit dat er op scholen nog veel te weinig aandacht uitgaat naar het binnenklimaat. Het klimaat is en blijft op veel scholen dramatisch. Dat was tien jaar geleden al zo en sindsdien is er helaas weinig veranderd, terwijl de oplossingen voor het oprapen liggen.” Leon van Bohemen: “Speelkwartiertjes zijn er niet voor niks. Kinderen hebben behoefte aan een frisse neus. Scholen investeren eerder in nieuwe digiborden of extra leerkrachten. Ventilatie is ook hier weer een sluitpost.” Rick Bruins: “Het probleem is inderdaad groot en onderbelicht. Zeker op scholen, daar zit onze toekomst. Vroeger waaide de frisse lucht door de kieren wel naar binnen, maar door de moderne bouwtechnieken is dat verleden tijd. Het aantal astmapatiënten stijgt zienderogen.” Jan Verdonck gooit er een oneliner in: “Onze kinderen op school bevinden zich in een slechter klimaat dan gevangenen. Het is de waarheid.” Scholen zouden hun verantwoordelijkheid moeten nemen, meent Dew Tetar. Jan Verdonck: “Maak er een punt van in de periodieke onderwijsinspectie en het is opgelost.”
Aanscherpen ventilatienorm
Voldoen aan het Bouwbesluit leidt dus niet per definitie tot een gezond binnenklimaat. “Komt nog bij dat als een ventilatiesysteem niet goed functioneert, je dat niet direct in de gaten hebt,” zegt Dew Tetar. “Dat is het probleem vandaag de dag. Met sensoren kun je dat ‘euvel’ wel vrij eenvoudig oplossen.” Ook Rick Bruins kan dat beamen: “Het effect van slechte lucht duurt jaren voordat je het waarneemt. En dan is het kwaad al geschied.” Jan Bulder: “Met sensoren kun je de bewoner wel ontzorgen; hij hoeft er niet over na te denken, want het systeem regelt zichzelf. CO2, vocht, fijnstof, het is allemaal te meten en te reguleren.” Volgens Richard Geraerts is dat ook de toekomt. “Als een systeem doet wat hij moet doen, zonder nadelige effecten, zal de bewoner niet handmatig in gaan grijpen.” Jan Verdonck: “Maar dan moet het belang van een gezond binnenklimaat wél bij de bewoners top of mind zijn. Ze geven hun euro’s liever uit aan een badkamer of keuken in plaats van een ventilatiesysteem dat ergens verstopt is in een technische ruimte.” Leon van Bohemen: “De ventilatienorm zal binnen afzienbare verder worden aangescherpt en dan moeten we wel naar zelfregulerende systemen. Een woning moet je namelijk niet in zijn geheel beschouwen, maar op ruimteniveau en beter nog op persoonsniveau. Dus in die ruimte ventileren waar de personen zich bevinden. Overdag in de keuken of woonkamer en ’s nachts in de slaapkamers.”
Het thema klimaat en ventilatie vormt vaak een sluitpost van de begroting, maar is van levensbelang voor de gezondheid en het welbevinden van de eindgebruiker. Als advies aan opdrachtgevers, adviesbureaus, aannemers en installateurs: neem je verantwoordelijkheid en speel niet met mensenlevens.