Het akkoord van Parijs is het begin van het einde voor het gebruik van fossiele brandstoffen in gang gezet. De hevige aardbevingen in Groningen van begin dit jaar hebben vervolgens de discussie van een gasloze samenleving verder doen oplaaien. Volgens het kabinet moeten we van het gas af. Maar onze woningen zullen wel verwarmd moeten worden en ook een warme douche wordt als prettig ervaren. Er zijn diverse alternatieven, zoals duurzaam warmte opwekken met een warmtepomp. Een relatief nieuw systeem voor de installatiebranche waarover nog vele misvattingen bestaan. In deze Ronde Tafel Sessie staat de warmtepomp centraal en bespreken we samen met diverse experts alle do’s and don’ts.
Onwetendheid
De vele aardbevingen in Groningen als gevolg van de gasonttrekking en de berichten in de media dat we van het gas af moeten, maakt dat de gemiddelde consument steeds meer zelf op zoek gaat naar een alternatief voor de cv-ketel, begint Erwin Janssen van Nathan. “Het heeft de populariteit van de warmtepomp een aardige duw gegeven.” Toch heerst er nogal wat onwetendheid over het fenomeen warmtepomp, zowel onder consumenten als bij installateurs, zegt Susanne van Suylekom van HIER klimaatbureau. “Als ik verhalen hoor van mensen die tijdens de vorstperiode eind februari – begin maart van dit jaar in de kou zaten, omdat het systeem het niet aan kon, dan wil straks niemand meer een warmtepomp. Vaak zijn bewoners en bestaande woningen niet klaar voor een warmtepomp.” Ildert Burghout van Panasonic Nederland: “Als leverancier van warmtepompen zijn we erbij gebaat dat een systeem goed wordt uitgelegd en er een degelijk stukje advies aan vooraf gaat. Een warmtepomp is onderdeel van een groter geheel, het is een combinatie van installatie én isolatie. De traditionele cv-installateur is gewend een ketel aan de muur te hangen en de stekker erin te steken. Daar houdt het dan mee op. Bij een warmtepompsysteem begint het dan pas.” Volgens Grennes Quee van Volta Limburg komt dat vooral door een gebrek aan kennis bij vele installateurs. “Een warmtepompsysteem is maatwerk. Je ziet daarom ook dat de grotere installateurs het systeem als een totaalconcept aanbieden, waarbij ook de eindgebruiker opnieuw opgevoed wordt.”
Trias Energetica
Volgens Harry Klein, leverancier van Danfoss, kan een installateur met een paar simpele vragen achterhalen of een warmtepomp de oplossing is voor een specifieke situatie. “Het is een kwestie van de driestappenstrategie volgen van de Trias Energetica. Stap één is altijd het beperken van het energieverbruik. Eerst isoleren en daarna pas kijken naar een duurzame manier van verwarmen. Ook al zou een woning geschikt zijn voor het plaatsen van een warmtepomp, dat wil niet zeggen dat de woning energetisch in orde is. Als een woning zo lek is als een mandje heeft een warmtepomp geen zin.” Erwin Janssen nuanceert het enigszins: “Voor een cv-ketel is het ook belangrijk dat een woning energetisch in orde is. Ik vind de discussies ook af en toe de verkeerde kant op gaan. Natuurlijk moet je een goed rendement met je warmtepomp kunnen realiseren, maar een cv-ketel heeft ook geen rendement van 100%. De discussie gaat vaak meer om kosten dan om energie. De overheid is nu de goede weg ingeslagen om het verschil in energiebelasting op elektriciteit en gas te nivelleren. En dan is de stap van gas naar elektrisch minder groot.” Jan Kraak van Opleidingscentrum Go is van mening dat in alle publiciteit rond de warmtepomp duidelijk naar voren moet komen dat het een apparaat is met laag-temperatuurverwarming. “Het is dus voor de eindgebruiker in veel gevallen een heel ander verwarmingssysteem. Je kunt een cv-ketel niet één op één vervangen door een warmtepomp.” Erwin Janssen vult aan: “In de zomer van 2018 verschijnt de eerste modulerende lucht/water-warmtepomp van alpha innotec voor hoge temperaturen tot 70 graden Celsius waarbij de bestaande afgiftesystemen, met name radiatoren, kunnen blijven hangen. Dat zal voor veel bestaande woningen uitkomst bieden.”
Leidraad
Consumenten kunnen volgens Susanne van Suylekom nergens een leidraad vinden over wat nu een goede warmtepomp is voor hun situatie. “En installateurs weten het ook vaak niet.” Harry Klein: “Er is ook een enorme keuze in systemen van diverse fabricaten en dan ook nog eens in diverse gradaties van heel basic tot zeer uitgebreid qua functionaliteiten. Een leidraad is niet eenduidig te maken.” Volgens Grennes Quee kan dat ook niet. “Er is geen eenduidig antwoord. Een warmtepompsysteem is, zoals eerder gezegd, een maatwerkoplossing. Niet elk product is geschikt voor iedere situatie. Er zijn toch wel (kleine) aantoonbare verschillen tussen de diverse systemen.” Ildert Burghout: “De markt voor warmtepompen is pas de laatste jaren explosief gegroeid. Er zijn maar weinig installateurs en adviseurs die zich hebben kunnen verdiepen in de materie. Dat groeit gestaag, maar kost helaas tijd.” Ook de energieloketten die zijn ingericht, zijn er niet op toegerust, meent Susanne van Suylekom. Jan Kraak antwoordt: “Laten we niet vergeten dat een warmtepomp geen consumentenartikel is. Net zo min als een cv-ketel. Het is een technische installatie. Warmtepompen zijn ontwikkeld door fabrikanten vanuit twee richtingen, afkomstig uit de wereld van airconditioning en uit de gaswereld. Er zijn zomaar 25 tot 30 fabrikanten die allemaal warmtepompen kunnen leveren. En iedereen geeft er zijn eigen draai / finetuning aan. Een ding vergeten we met z’n allen, het overkoepelend geheel; ‘hoe werkt dat apparaat nu eigenlijk?’ De installateur op de hoek van de straat weet het gewoon niet.”
Opleiding
Als de gasaansluiting langzaam wordt uitgefaseerd, zullen de traditionele verwarmingsinstallateurs zich wel moeten laten bijscholen, stelt Jan Kraak. “Brancheorganisaties zoals UNETO-VNI en de NVKL zijn daar al heel hard mee bezig. Het is de bedoeling dat er de komende jaren opleidingscentra komen, specifiek gericht op warmtepompopleidingen. Ook de overheid is er geld voor aan het vrij maken. Kortom, er zal een inhaalslag gemaakt gaan worden.” Grennes Quee: “Er zijn inderdaad veel installateurs die vandaag een warmtepomp installeren en die niet gecertificeerd zijn. Zij zullen hun mindset moeten veranderen.” Jan Kraak kan dat beamen: “De wetgever verplicht installateurs in het bezit te zijn van een F-gas certificering bij werkzaamheden aan airco’s en ook aan warmtepompen. Dat geldt al sinds midden jaren negentig. Sterker nog, als bedrijf zal je ook gecertificeerd moeten zijn om überhaupt een gram koudemiddel te kunnen kopen. Investeren in kennis en opleiding is dus een verantwoording van de installateurs zelf. Er zijn bedrijven die gaan daar heel goed mee om en anderen willen louter meters maken.” Erwin Janssen: “Opleiding wordt gesubsidieerd, dus scholing wordt eigenlijk gestimuleerd. Voor het installeren van een warmtepomp heb je overigens geen F-gas certificaat nodig als het een gesloten systeem betreft.” Harry Klein vult aan: “Zelfs voor onderhoud aan gesloten warmtepompsystemen niet. Je kan immers aan het temperatuurverschil zien of het systeem goed werkt. Bovendien bouwen fabrikanten steeds meer voorzieningen in om de werking van systemen op afstand te kunnen uitlezen.” Fabrikanten hebben bewoners van begin af aan toegang tot het systeem gegeven om op afstand te kunnen bedienen, zeggen Erwin Janssen en Ildert Burghout. “De eindgebruiker moet wel toestemming geven. Vervolgens kunnen fabrikanten de installateur ook beter adviseren bij instellingen, storing of eventuele reparaties.”
Hybride installaties
Netbeheerder Enexis heeft recent opgeroepen de omschakeling te maken naar de hybride warmtepomp om de warmtevraag te verduurzamen. Hoe reageren de experts aan tafel op deze tip? Volgens Ildert Burghout is een hybride systeem slechts een tussenoplossing. “Als je nu investeert in een hybride oplossing, ben je er zeker van dat je straks opnieuw moet investeren in all-electric.” Harry Klein: “Als we met de huidige infrastructuur naar volledig elektrisch gaan, dan zullen weer andere problemen aan het licht komen. Er liggen nog vele oude kabels in de ondergrond en die kunnen al die vermogens niet aan. Ook al verbruikt een enkele warmtepomp slechts 1,5 kW, als je dertig woningen in de wijk met een warmtepomp uitrust, heb je wel een probleem. Dat Enexis nu die tip geeft, zonder onderbouwing is volgens mij niet een hele goede zaak.” Ildert Burghout: “Ik denk dat de netwerkbeheerders sowieso een groot probleem hebben als het gaat om energiemanagement en het omgaan met pieken en dalen. Dat effect zien we al met de PV-installaties en gaat een steeds grotere uitdaging worden als we massaal overstappen op de warmtepomp.” Erwin Janssen: “De hybride warmtepomp is in ieder geval geen product voor de toekomst. Het probleem zit hem in het feit dat je de gasaansluiting moet behouden. Wordt zo’n installatie goed uitgelegd, dan verbruik je inderdaad maar een paar honderd kuub gas, veelal voor het warm tapwater. Het vastrecht verandert niet. Dat betekent dat je voor een kuub gas geen 60 eurocent betaalt, maar 1,20 euro.” Susanne van Suylekom: “Ondertussen help je de netbeheerder wel de pieken te middelen.” Erwin Janssen: “En daarom adviseren netbeheerders over te stappen op een hybride installatie, maar nogmaals; het is geen oplossing voor de toekomst.”
Koudemiddelen
Als het gaat om trends / ontwikkelingen van warmtepompen ziet Erwin Janssen een duidelijke beweging richting natuurlijke koudemiddelen. “We hebben te maken met de uitfasering van de F-gassen.” Jan Kraak vult aan: “Daar ligt een Europese wetgeving aan ten grondslag. We zitten met de quotaregeling redelijk op het hoogtepunt en zullen wel moeten uitfaseren. Duitsland en Spanje kampten vorig jaar al met ernstige tekorten aan koudemiddelen. Reden dat ook de prijzen met factor tien zijn gestegen. Natuurlijke koudemiddelen zijn in mijn optiek de beste oplossingen, maar dat betekent wel dat je een CO2- of propaaninstallatie in huis krijgt. Daar wordt de politiek vast niet vrolijk van.” Ildert Burghout: “Aan de andere kant, we brengen wel een gasleiding in huis en die wordt in de cv-ketel nog ontstoken ook. Daar wordt dan niet moeilijk over gedaan.” Jan Kraak: “We lopen wekelijks allemaal gezellig langs hele grote CO2-installaties in de supermarkt, en daar staan ook hoge drukken op. Ook dat wordt geaccepteerd.” Erwin Janssen: “Fabrikanten van koudemiddelen zijn nu druk bezig om natuurlijke alternatieven te ontwikkelen die in diezelfde installaties passen. De warmtepompen waar wij hier over praten in de woningbouw, zijn zoals gezegd allemaal hermetisch gesloten systemen.”
Moduleren
Behalve een trend richting natuurlijke koudemiddelen breidt de modulatietechniek zich volgens Erwin Janssen ook steeds verder uit. “Moduleren, een techniek die in de lucht-warmtepomptechniek al langere tijd state of the art is, zien we nu ook steeds meer bij bodemgekoppelde warmtepompen Het lijkt misschien minder zinvol, maar met de toename van de woningkwaliteit en betere isolatie kan deze techniek bijdragen aan een betere afstemming op de behoefte. Denk aan een laag vermogen voor de verwarming van de woning, waar tapwatercomfort niet verloren gaat.” Het maakt dat je ook bij winterse temperaturen de capaciteit kunt garanderen, zonder een overcapaciteit warmtepomp te moeten plaatsen, vult Ildert Burghout aan. Grennes Quee: “Neemt niet weg dat de warmtepomp deel uitmaakt van een compleet systeem. In de wintermaanden zou je ook met andere (elektrische) verwarmingsbronnen kunnen gaan werken om de woning op temperatuur te houden.” Harry Klein: “Een warmtepomp heeft bovendien een driehoeksverhouding met de bronopwekking en het afgiftesysteem. Het gaat om het totaalconcept.” Grennes Quee: “Daarom zal de installateur zich ook breed moeten laten informeren en opleiden.” Ildert Burghout: “Vergis je niet. De installateur moet elektrisch onderlegd zijn, koeltechnisch, hydraulisch en hij moet ook nog wat weten over regeltechniek. Het zijn vier disciplines die bij elkaar komen.” Erwin Janssen: “Er zijn wel degelijk installateurs die zich hebben laten (bij)scholen in warmtepomp- en koudetechniek. De rest zal mee moeten en wordt straks gedwongen door de consument die steeds mondiger wordt.”
Ondanks de warmtepomptransitie die momenteel plaatsvindt, verwachten de dame en heren aan tafel niet dat we in de toekomst helemaal geen gebruik meer maken van de gasinfrastructuur. Grennes Quee: “Ik geloof niet dat de gasaansluiting volledig zal gaan verdwijnen. Wel zullen we naar groen gas, biogas, synthetisch gas of waterstofgas gaan.” Ook Susanne van Suylekom verwacht niet dat de gasinfrastructuur volledig verdwijnt. “Er ligt een fantastische infrastructuur in de grond en gas is een briljant product om pieken in de winter op te vangen. We zullen per wijk moeten bekijken wat wel en niet mogelijk is. Als sector moeten we in ieder geval voorkomen dat technieken niet overmatig geplugd worden als niet duidelijk is wat de mogelijkheden zijn.” Jan Kraak concludeert: “De eindoplossing zal een mix van oplossingen zijn.”